سند چشم‌انداز؛ امیدواری تازه برای صنعتی کهن

صنعت آلومینیوم در کشور از سابقه‌ای نسبتا طولانی برخوردار است بااین‌حال میزان رشد و توسعه این صنعت مهم به نسبت سایر صنایع کشور چندان قابل‌توجه نبوده است. نگاه ویژه‌ای که در سند چشم‌انداز 1404 به صنعت آلومینیوم شده امیدواری‌هایی برای تحولی بزرگ در این صنعت تآثیرگذار به وجود آورده است. در این نوشته تلاش کردیم نگاهی اجمالی به کلیات، ظرفیت‌ها، فرصت‌ها و مشکلات این صنعت داشته باشیم و در این راستا ضمن تشکر از مهندس محمد تجلی، رئیس هیات مدیره آپکو که از نظرات کارشناسی خود مارا بهره‏‌مند ساختند، توجه شما را به بخش نخست این مطلب جلب می‌کنیم.

برای مشاهده فایل پی دی اف کلیک کنید.

مقدمه

آلومینیوم فلز مهمی است که نقشی تعیین‌کننده و استراتژیک در صنایع مدرن دارد و بدون آن دنیای صنعتی امروز غیرقابل ‌تصور است. در این زمان که بشر نگران استفاده نامعقول از منابع مواد خام و انرژی است، این منابع باید در راهی به‌‏کار گرفته شوند که از نظر اقتصادی و تجاری معقول باشد، به‌ویژه آنکه زمان زیادی تا تمام شدن ذخایر و معادن شناخته ‌شده این مواد باقی نمانده است. هرچند در دهه‌های اخیر، با رشد فناوری‌های مدرن و تولید محصولات مصنوعی جدید، استفاده از فلزات تا حدودی تقلیل پیداکرده،‌ اما آلومینیوم همچنان جایگاه خود را به‌عنوان فلزی خاص و پرمصرف حفظ کرده و حتی بر میزان مصرف خود نیز افزوده است. ضمن این‌که با استفاده از همین فناوری‌های مدرن، کمبودها و نواقصی که این فلز در گذشته داشته نیز مرتفع شده است به‌گونه‌ای که امروزه شاهد تنوع بسیار گسترده‌ای در محصولات و مصنوعات آلومینیومی هستیم.

آلومینیوم (AL) با مصارف فراوانی که دارد، از مواد اولیه اساسی و ضروری در اقتصاد پویای جهان به شمار می‌آید. استحکام، رسانایی، مقاومت در برابر خوردگی، قابلیت بازاریابی و سبک بودن این فلز آن را برای رفع نیازهای متنوع و به لحاظ فناوری پیچیده دنیای امروز کاملا مناسب می‌سازد. از همه مهم‌تر، آلومینیوم از لحاظ مسائل زیست‌محیطی که همه‌روزه حساسیت بیشتری می‌یابد، ماده‌ای برخوردار از بالاترین پایداری محیطی به شمار می‌آید. این فلز می‌تواند فقط با ۵ درصد از انرژی اولیه بازیافت شود. آلومینیوم بازیافت شده کیفیتی مشابه آلومینیوم اولیه دارد. در حال حاضر آلومینیوم در تولید لوازم‌خانگی، درو پنجره، نمای ساختمان‌ها، پل، کشتی، هواپیما، اتومبیل، ماشین‌آلات، صنایع هوافضا، صنایع نظامی، برق و موارد بسیار دیگر به کار می‌رود. با وجود آنکه تیتانیوم در برخی موارد به رقابت با آلومینیوم پرداخته است، ولی آلومینیوم همچنان جایگاه خود را در صنعت خودروسازی، هوافضا، کشتی و قطار بیش‌ازپیش باز کرده و انتظار می‌رود مصرف جهانی آن در ۲۰ سال آینده از ۶ کیلوگرم سرانه فعلی به ۱۰ کیلوگرم افزایش یابد. گفتنی است بالاترین مصرف سرانه آلومینیوم در جهان مربوط به کشورهای کانادا و آمریکا بوده که به ترتیب معادل 27.30 و 22.94 کیلوگرم است.

کانون‌های مصرف آلومینیوم در جهان شامل: صنعت حمل‌ و نقل ۲۶ درصد، صنایع بسته‌بندی ۲۰ درصد، صنعت ساختمان ۲۰ درصد، برق ۹ درصد، ماشین‌آلات و تجهیزات ۸ درصد، کالاهای مصرفی ۶ درصد و سایر صنایع حدود ۱۱ درصد است.

کشور ایران با دارا بودن معادن غنی بوکسیتی و غیر بوکسیتی آلومینا و توان تولید برق ارزان به لحاظ دارا بودن منابع گازی فراوان و نیروی کار نسبتا ارزان، دارای استعداد قوی رقابتی در صنعت آلومینیوم است. اهمیت این فلز در ایجاد اشتغال مستقیم و توسعه صنایع پایین‌دستی مرتبط با آن، برای کشوری با نیروی جوان جویای کار و تحصیل‌کرده، امری اجتناب‌ناپذیر است. انرژی ارزان و قابل‌دسترس، موقعیت مناسب جغرافیایی، نیروی کار ماهر و ارزان، اشتغال‌زایی، وجود بازار مصرف داخلی، ظرفیت خالی صنایع پایین‌دستی و صادرات محصولات غیرنفتی،از مزیت‌‎های نسبی کشورمان در توسعه صنعت آلومینیوم است. در حال حاضر حدود 400 هزار تن آلومینیوم در کلیه واحدهای بزرگ و کوچک در ایران تولید می‌شود که با این ظرفیت در سطح جهان دارای رتبه نوزده و در منطقه و کشورهای خاورمیانه در جایگاه هفتم قرار دارد. با توجه به مزیت‌های نسبی کشور ایران در تولید آلومینیوم و بر اساس سناریوهای مختلف و برنامه‌ریزی‌های موجود پیش‌بینی‌شده است ایران تا سال ۱۴۰۴ در بخش تولید و مصرف به مقام اول تا سوم در منطقه و کشورهای خاورمیانه و حداقل به مقام دهم در جهان ارتقاء یابد.

 هم‌اکنون آلومینیوم به‌عنوان ماده اولیه مهم صنعتی محسوب شده و در بازار جهان پس از فولاد مهم‌ترین و پرمصرف‌ترین ماده صنعتی مصرفی است. در حال حاضر در کشور حدود یازده هزار کارگاه و کارخانه وابسته به آلومینیوم وجود دارد که از این صنایع می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

صنایع غذایی و دارویی، برق و هیدرولیک، پروفیل سازان، صنایع نظامی، نوردکاران خرده‌پا، صنایع هوایی، صنایع پوشاک، لوازم‌خانگی، ریخته‌گران، نورد و اکومپارس، پروفیل سازان بنیادی، آلومینا جاجرم، وسایل صنعتی، طراحان و قالب‌سازان، آلومینیوم ایرالکو، مجتمع آلومینیوم المهدی، لوسترسازان، گروه حمل‌ونقل، آبکار و رنگ‌کار دایکاست‌کار، کابل سازان، یراق‌آلات، صنایع کشاورزی، صنایع سرمایشی و گرمایشی و قطعه سازان.

جایگاه ایران میان بازیگران صنعت آلومینیوم

صنعت آلومینیوم در ایران با وجود اینکه بیش از چهار دهه از پایه‌گذاری آن می‌گذرد همچنان به‌کندی مسیر توسعه را می‌پیماید. این در حالی است که کشورهای منطقه که امروزه به رقیب سرسخت ما در این صنعت تبدیل ‌شده‌اند، در حال فتح قله‌هایی از جنس آلومینیوم هستند. امروزه کشورهایی که توانسته‌اند در قامت بزرگان این صنعت درآیند، نبض بازار جهانی را در اختیار گرفته‌اند تا در افت‌وخیزهای قیمتی جان سالم به در برند.

غول‌هایی از جنس آلومینیوم

در حال حاضر سالانه حدود ۴۹ میلیون تن آلومینیوم در جهان تولید و پیش‌بینی می‌شود که بیش از 600 میلیون تن آلومینیوم قابل بازیافت در سطح جهان وجود دارد. پنج کشور اول تولیدکننده آلومینیوم عبارت‌اند از؛ چین، روسیه، کانادا، آمریکا و استرالیا. چین به‌تنهایی حدود ۲۰.۵ میلیون تن آلومینیوم در سال تولید می‌کند و در عین ‌حال بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آلومینیوم نیز به شمار می‌‏آید. چهار کشور دیگر، مجموعا در حدود ۱۰.۵ میلیون تن در سال تولید می‌کنند. حدود ۱۰ درصد از کل تولید آلومینیوم جهان در بزرگ‌ترین قطب انرژی جهان، خاورمیانه انجام می‌شود.

چین در حال حاضر ۴۰ درصد مصرف جهانی آلومینیوم را به خود اختصاص داده است و با ورود تدریجی هند به بازار مصرف، قیمت آلومینیوم و آلومینا از سطح رقابتی بالاتری برخوردار خواهند شد؛ اما از سوی دیگر، طرح موسوم به نردبان قیمت انرژی که در چین مطرح ‌شده‌ و از سوی انستیتوی صنایع فلزات غیر آهنی این کشور نیز مورد تائید قرار گرفته است، در مراحل اولیه خود قرار دارد. هدف اصلی دولت چین از اجرای این طرح، کاهش مازاد موجودی آلومینیوم در بازار و محدود ساختن آن است. به اعتقاد متخصصان این صنعت، زمانی که طرح مزبور اجرایی شود، تاثیرات کلی و بزرگی بر صنعت آلومینیوم خواهد گذاشت.

اجرای این طرح، قیمت‌های نردبانی انرژی، شرکت‌های کم‌توجه به محیط‌زیست و مصرف‌کنندگان بالای انرژی را از بازار خارج خواهد ساخت. انرژی بیشترین هزینه را برای فعالان صنعت آلومینیوم الکترولیتیکی و ۴۵ درصد از کل هزینه تولید این محصول را در بر دارد؛ لذا به‌منظور کاهش هزینه‌های تولید، بزرگ‌ترین چالش، مسائل مربوط به انرژی است. محمد تجلی، رئیس هیات مدیره گروه صنعتی آذین تولیدکننده محصولات آلومینیومی با نام تجاری آپکو در گفتگو با نشریه پنجره ایرانیان، ضمن اشاره به مزیت‌های ویژه‌ای که در صنعت آلومینیوم کشور به سبب وجود منابع انرژی و قیمت نسبتا ارزان آن وجود دارد، در این باره گفت: وفور منابع گازی و قیمت نسبتا مناسب انرژی در کشور و تاثیر زیادی که این بخش بر توسعه صنعت آلومینیوم دارد فرصت بسیار مناسبی است که می‌توان با مدیریت درست منابع و استفاده بهینه از این فرصت در رقابت با کشورهای همسایه و سایر رقبا به نحو مناسبی بهره برد.

تجلی با تاکید بر توجه هر چه بیشتر به موضوع مدیریت منابع در صنعت آلومینیوم، ادامه داد: متاسفانه ما از دانش فنی نیروی کار و منابع انسانی‌ و همچنین فرصت‌هایی که به‌واسطه شرایط راهبردی کشور در اختیار داریم به‌خوبی استفاده نمی‌کنیم. به‌عنوان‌مثال، کشوری مثل ترکیه که همسایه ماست ولی منابع و فرصت‌های ما را ندارد و محصولات چندان باکیفیتی نیز تولید نمی‌کند، در بازارهای منطقه و حتی داخل ایران محصولاتش را بهتر از ما عرضه می‌کند. متاسفانه تولیدات ما بازاریابی خوبی ندارند و نمی‌توانیم آن‌گونه که باید از فرصت‌های رقابت در بازارهای جهانی و منطقه‌ای استفاده کنیم.

آلومینیوم در منطقه خاورمیانه

در حال حاضر در حدود ۱۰ درصد از ظرفیت تولید آلومینیوم در منطقه خاورمیانه محقق شده است. ایران یکی از کشورهای باسابقه در صنعت آلومینیوم منطقه محسوب می‌شود. عربستان سعودی طرح توسعه ظرفیت خود تا 10 میلیون تن در سال را در دست مطالعه و اجرا دارد. امارات متحده عربی که رتبه ششم جهانی را داشته، طرح توسعه جهت افزایش ظرفیت به ۴ و سپس به 10 میلیون تن را در دست اجرا دارد. قطر نیز به‌سرعت درحال‌توسعه ظرفیت تولید خود است و هم‌اکنون بیش از 600 هزار تن آلومینیوم تولید می‌کند. بحرین و عمان نیز از دیگر رقبای ایران هستند. کشورهای شمالی ایران از قبیل آذربایجان، قزاقستان، اکراین، روسیه و تاجیکستان نیز در باشگاه تولیدکنندگان آلومینیوم جهان حضور دارند. ترکیه نیز با ظرفیت 60 هزار تنی در تولید آلومینیوم فعال است که البته بیشتر از طریق بازیافت عمل می‌کند. پیش‌بینی می‌شود تا ده سال آینده، به دلیل وجود مزایای گاز، در حدود ۴۰ درصد از تولید آلومینیوم جهان در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس صورت پذیرد.

تولید شمش آلومینیوم در منطقه خاورمیانه

به گزارش مرکز زمین‌شناسی آمریکا در سال ۲۰۱۵ میزان آلومینیومی که در جهان تولید شد، ۴۹ میلیون و ۳۰۰ هزار تن بوده، این در حالی است که میزان تولید این محصول در خاورمیانه ۱۱ میلیون و ۱۱۲ هزار تن بوده است. بر اساس رتبه‌بندی یادشده میزان تولید شمش آلومینیوم در منطقه خاورمیانه، ۹ کشور از عمده‌ترین تولیدکنندگان شمش آلومینیوم مورد بررسی قرارگرفته‌اند که در این رتبه‌بندی روسیه با تولید ۳ میلیون و ۶۰۱ هزار تن مقام نخست تولید شمش آلومینیوم منطقه خاورمیانه و 7.3 درصد از سهم دنیا را به خود اختصاص داده است. امارات نیز با تولید ۲ میلیون و ۳۴۱ هزار تن شمش آلومینیوم مقام دوم این رتبه‌بندی را از آن خودکرده و 4.7 درصد از سهم دنیا را کسب کرده است و هند در جایگاه سوم این رتبه‌بندی با تولید ۲ میلیون و ۱۰۰ هزار تن، 4.3 درصد از سهم دنیا را به خود اختصاص داده است. در این میان سهم بحرین در تولید شمش آلومینیوم ۹۳۰ هزار تن و سهم آن از دنیا حدود 1.9 درصد است و عربستان هم با تولید ۷۴۰ هزار تن، نزدیک به 1.5 درصد از سهم دنیا را کسب کرده است. قطر در رتبه‌بندی تولید شمش آلومینیوم مقام ششم را کسب کرده و با تولید ۶۱۰ هزار تن، سهم 1.2 درصدی دنیا را به خود اختصاص داده است و عمان هم با تولید ۳۷۵ هزار تن 0.8 درصد از سهم دنیا را دارد و ایران با تولید ۳۵۰ هزار تن تنها 0.7 درصد از سهم دنیا را به خود اختصاص داده است و ترکیه در مقام آخر این رتبه‌بندی تنها با ۶۵ هزار تن تولید شمش آلومینیوم 0.1 درصد از سهم دنیا را دارد.

آلومینیوم در ایران

تولید آلومینیوم در ایران از سال ۱۳۵۱ با ایجاد کارخانه آلومینیوم اراک آغاز شد. سپس کارخانه آلومینیوم المهدی با ظرفیت 110 هزار تن و هرمزال با ظرفیت 147 هزار تن در سال به مدار تولید آلومینیوم ایران پیوستند. در حال حاضر ظرفیت تولید کشور با احتساب خطوط ۱ و ۲ کارخانه ایرالکو، 487 هزار تن در سال است و تولید کشور در سال ۱۳۹۱ بیش از 337 هزار تن و در سال ۱۳۹۲ به 352 هزار تن در سال رسید. ایران در رتبه‌بندی سال ۲۰۱۱ مقام ۲۲ جهانی را به خود اختصاص داده بود. این رتبه در سال ۲۰۱۲ به ۲۰ و در آخرین رتبه‌بندی با پشت سر گذاشتن فرانسه به رتبه ۱۹ جهانی ارتقاء یافته است. طرح‌های آلومینیومی دیگر ایران که در حال احداث هستند، عبارت‌اند از: طرح آلومینیوم جاجرم با ظرفیت 36 هزار تن در سال، آلومینیوم جنوب به ظرفیت 276 هزار تن در سال، آلومینیوم مسجدسلیمان با ظرفیت 175 هزار تن در سال. درمجموع ظرفیت تولید آلومینیوم ایران تا سال ۱۳۹۶ برابر با 975 هزار تن در سال خواهد بود. طبق سند چشم‌انداز، ایران باید تا سال ۱۴۰۴ حداقل ۱.۵ میلیون تن ظرفیت تولید آلومینیوم ایجاد کند.

محمد تجلی در این زمینه نیز اظهار داشت: رسیدن به رقمی که در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ عنوان‌شده است چندان سخت و دور از دسترس نیست و حتی می‌توان به عددی بالاتر هم دست‌یافت، منتهی رسیدن به تولید باکیفیت و محصولی که بتواند در بازارهای داخلی و خارجی در مقابل رقبا دوام بیاورد و سهم مناسبی از فروش در بازارهای جهانی را به دستاورد مهم‌تر است.

رئیس هیات مدیره اپکو با اشاره به لزوم تقویت تولید باکیفیت، اظهار کرد: با توجه به میزان منابع و شرایطی که در کشور وجود دارد، باید تولید محصولات سالم و باکیفیت در اولویت باشد و صرفا بالا بردن حجم تولید نمی‌تواند ملاک چندان مناسبی در ارزیابی توسعه صنعت آلومینیوم باشد. رقابت در بازارهای جهانی بر روی محصولات باکیفیت است و نهایتا میزان کیفیت محصول است که در رقابت‌های تجاری عمده، تعیین‌کننده است.

ادامه دارد..

بخش اول/احمد جهان بین، عضو تحریریه پنجره ایرانیان

نشریه پنجره ایرانیان-سال نهم-شماره 108-مهر95