رهایی از وابستگی با مصرف بهینه انرژی

گزارشی که نشان می‌دهد در دومین سال اجرای فاز نخست قانون هدفمندی یارانه‌ها، چه تغییری در متغیرهای کلیدی طرف عرضه و تقاضای انرژی کشور رخ‌ داده است. آنچه می‌خوانید گزارش پنجره ایرانیان از کتاب قطور ترازنامه انرژی ایران است آنهم در سال 1391 و چشم‌انداز بازار انرژی ایران در سال‌های پیش‌رو؛ سال‌هایی که هشداردهنده است و نشان می‌دهد اگر به سبک و سیاق کنونی، مصرف انرژی ادامه پیدا کند، در آینده نه چندان دور باید از دیگر کشورها، انرژی وارد کنیم. چه اینکه در این کتاب آمده است: مقایسه وضعیت انرژی ایران در سال 1391 با ارقام مشابه در سال 1384 نشان می‌دهد که جمع عرضه انرژی اولیه با رشد سالیانه 9/3 درصد از 5/1225 میلیون بشکه معادل نفت خام در سال 1384 به 2/1598 میلیون بشکه معادل نفت خام رسیده و کل مصرف نهایی انرژی از 8/838 به 6/1058 میلیون بشکه معادل نفت خام افزایش یافته است. این افزایش چشمگیر در مصرف نهایی انرژی، ضرورت تداوم و شتاب در اقدامات بهینه‌سازی در عرضه و تقاضای انرژی را بیش از پیش ضروری می‌سازد. چرا که در طی دوره مورد بررسی، سالانه صادرات انرژی کشور تنها 9/6 درصد کاهش داشته، درحالی‌که واردات  انرژی سالانه 4/9 درصد افزایش یافته که ادامه این روند سبب خواهد شد تا وابستگی انرژی کشور به واردات افزایش یابد. گزارش ویژه پنجره ایرانیان را بخوانید:

روند قیمت‌های انرژی:  بین رشد و توسعه اقتصادی و مصرف انرژی رابطة تنگاتنگی وجود دارد، یکی از پارامترهای مؤثر در میزان تقاضا و مصرف انرژی، قیمت آن است. بنابراین، بررسی روند قیمت انواع مختلف حامل‌های انرژی از اهمیت خاصی برخوردار خواهد بود؛ در سال 1389،  با اجرای طرح هدفمندسازی یارانه‌ها، قیمت حامل‌های انرژی افزایش چشمگیری یافت، به طوری که قیمت بنزین 4 الی 7 برابر، نفت سفید، 1/6 برابر نفت گاز بین 2/21 تا 1/9 برابر، نفت کوره 2/21 برابر، گاز مایع بین 3/5 و 3/1 برابر شد و قیمت برق نیز 5/26 درصد افزایش یافت و حتی در سال 1390 قیمت فروش فرآورده‌های نفتی به استثنای نفت سفید که نسبت به دوره زمانی اجرای طرح هدفمندسازی یارانه‌ها در سال 1389 دو برابر شد، قیمت سایر فرآورده‌های عمده نفتی ثابت باقی ماند. در این سال قیمت اسمی فروش برق نیز نسبت به سال گذشته حدود 2 برابر شده و در سال 1391،  به استثنای قیمت گازمایع که افزایش، 6/4 برابری داشته، قیمت فروش سایر فرآورده‌ها ثابت بوده است. همچنین قیمت فروش گازطبیعی نیز نسبت به سال قبل ثابت بوده و به طور متوسط هر متر مکعب 2/742 ریال بوده است. متوسط قیمت فروش برق نیز در این سال، با اندکی کاهش نسبت به سال قبل به 407 ریال به ازای هر کیلووات ساعت رسید. لازم به ذکر است که در این محاسبات قیمت برق به طور متوسط ذکر شده و قیمت این حامل در بخش‌ها و مناطق مختلف و در پله‌های مختلف مصرف خانگی متفاوت است. چنانچه اثر افزایش سطح عمومی قیمت‌ها از قیمت‌های اسمی حذف شود، ملاحظه می‌شود که قیمت واقعی کلیه حامل‌ها به استثنای گازمایع کاهش داشته است.
 شاخص‌های کلان اقتصاد انرژی

 مصرف سرانه انرژی:
 معمولاً سرانه مصرف انرژی در جوامع پیشرفته و توسعه یافته، به دلیل درآمد سرانه بالا و امکان برخورداری از دستگاه‌ها و تجهیزات متنوع‌تر انرژی‌بر، بیشتر است، در عین حال در این کشورها افزایش بهره‌وری طی چند دهه اخیر منجر به تعدیل مصرف انرژی شده است. اما سرانه مصرف نهایی انرژی ایران در بخش‌های کشاورزی، خانگی، عمومی و تجاری، صنعت و حمل و نقل به ترتیب 3/3، 9/1، 5/1 و 5/1 برابر متوسط جهانی است. مقایسه سرانه مصرف نهایی انرژی ایران به تفکیک حامل‌های انرژی با مقیاس جهانی نشان می‌دهد که سرانه مصرف گازطبیعی و نفت خام و فرآورده‌های نفتی به ترتیب 6 و 6/1 برابر متوسط مصرف سرانه جهانی برآورد شده است و  مصرف سرانه سایر حامل‌ها از متوسط جهانی کمتر است. این امر از بهره‌وری پایین در بهره‌برداری، مصرف بالای انرژی و همچنین استفاده از کالاها و خدمات انرژی‌بر ناشی می‌شود. این در حالی است که مصرف سرانه در کشورهایی نظیر ترکیه، هند، چین و هنگ کنگ، پاکستان، آفریقا، ونزوئلا کشورهای آسیایی غیر از چین و منطقه خاورمیانه از ایران پائین‌تر است.
جهت بررسی روند رشد مصرف سرانه، می‌توان از اطلاعات داخلی موجود در ترازنامه انرژی استفاده کرد که براساس این اطلاعات سرانه مصرف نهایی انرژی ایران در سال‌های 88، 89، 90 و 91 به ترتیب 04/14، 84/13، 11/14 و 92/13 بشکه معادل نفت خام بوده است. در سال 1391،  شاخص سرانه مصرف نهایی انرژی نسبت به سال گذشته روند نزولی به میزان 6/1 درصد داشته است.
 شدت انرژی:
 شدت انرژی شاخصی برای تعیین کارایی انرژی در سطح اقتصاد ملی هر کشور است که از تقسیم مصرف نهایی انرژی (و یا عرضه انرژی اولیه) بر تولید ناخالص داخلی محاسبه می‌شود و نشان می‌دهد که برای تولید مقدار معینی از کالاها و خدمات (برحسب واحد پول) چه مقدار انرژی به کار رفته است. البته عوامل بسیاری در تعیین شدت انرژی یک کشور مؤثر است و شدت انرژی می‌تواند متأثر از سطح استانداردهای زندگی، عوامل آب و هوایی یا ساختار اقتصادی و صنعتی یک کشور باشد. به گونه‌ای که کشورهایی که دارای سطح بالاتری از استاندارد زندگی هستند، مصرف بیشتری داشته و در نتیجه این امر بر شدت انرژی آنها تأثیر می‌گذارد. بهینه‌سازی ساختمان‌ها و تجهیزات، ترکیب سوخت‌های مورد استفاده در بخش حمل و نقل و حتی مسافت بین مکان‌های جغرافیایی، شیوه‌های حمل و نقل و تکنولوژی بکار رفته در خودروها و وسایل نقلیه، ظرفیت حمل و نقل عمومی، اقدامات صورت گرفته در امر بهینه‌سازی مصرف انرژی، حوادث طبیعی و قیمت‌ها یا یارانه‌های انرژی برخی از عوامل تأثیرگذار در شدت انرژی خواهد بود. با مقایسه این شاخص در سال‌های مختلف و میان کشورهای مختلف، می‌توان روند استفاده از منابع انرژی در فرآیند تولید ملی کشورها را ارزیابی کرد.
در محاسبه شدت مصرف نهایی انرژی بر مبنای برابری قدرت خرید، برخی از اشکالات ناشی از محاسبه نرخ ارز وجود ندارد و ایران از لحاظ مصرف انرژی به منظور تولید کالاها و خدمات وضعیت مطلوبی نداشته و جزء کشورهای با شدت انرژی بسیار بالا محسوب می‌شود. بر این اساس شدت مصرف نهایی انرژی در کشور نه تنها در مقایسه با کشورهای نفت‌خیز بسیار بالاتر است، بلکه از برخی مناطق نظیر خاورمیانه نیز بیشتر است. در سال 2011،  در سطح جهان به طور متوسط برای تولید یک میلیون دلار ارزش افزوده حدود 2/115 تن معادل نفت خام انرژی مصرف شده، درحالی‌که این رقم در ایران بیش از 5/1 برابر مقدار متوسط جهانی است.
 شدت انرژی بر مبنای عرضه انرژی اولیه و مصرف نهایی
براساس اطلاعات داخلی مندرج در ترازنامه انرژی نشان می‌دهد که این شاخص‌ها در طول یک دهه گذشته با نوساناتی همراه بوده است. این شاخص‌ها در سال 1382 به حداقل میزان خود طی ده سال اخیر رسیده‌اند، سپس روند افزایش این شاخص‌ها تا سال 1388 ادامه داشته؛ اما از سال 1389 این شاخص روند نزولی یافته است. در سال 1391 شدت انرژی بر مبنای عرضه انرژی اولیه و مصرف نهایی انرژی به ترتیب 07/3 و 02/2 بشکه معادل نفت خام به میلیون ریال بوده که نسبت به سال گذشته به ترتیب 2/6 و 8/5 درصد افزایش داشته است.  لازم به ذکر است که در ایران ثبت آمار توسط نهادهای متولی انرژی براساس حواله‌ها و تعرفه‌های داخلی سازمان‌ها و نهادها صورت می‌گیرد که لزوماً این تعرفه‌ها با استانداردهای بین‌المللی مطابقت ندارد. لذا محاسبه شاخص شدت انرژی هر یک از بخش‌های مصرف کننده انرژی به دلیل اختلاف در طبقه‌بندی فعالیت‌های اقتصادی زیر بخش‌های مختلف به دقت امکان‌پذیر نخواهد بود، بنابراین رفع این مشکل مستلزم اقدام‌های فراسازمانی در ثبت آمار و اطلاعات انرژی است.
 ضریب انرژی:
برای بررسی رابطه بین مصرف انرژی و تولید، می‌توان از شاخص ضریب انرژی نیز استفاده کرد، ضریب انرژی از تقسیم نرخ رشد مصرف نهایی انرژی به نرخ رشد تولید ناخالص داخلی به دست می‌آید، به دلیل استفاده از نرخ رشد در ضریب انرژی، مشکلات تبدیل به واحد یکسان جهت مقایسه (مانند نرخ ارز در مقایسه شدت انرژی) در این شاخص وجود ندارد. خصوصیت دیگر ضریب انرژی این است که برای یک دورة زمانی محاسبه می‌شود، در حالی که شاخص شدت انرژی معمولاً جهت ارزیابی در یک سال معین به کار می‌رود. معمولاً در ارزیابی ضریب انرژی آن را با عدد یک مقایسه می‌کنند. رشد مصرف انرژی در روند توسعه اقتصادی اغلب از نرخ کاهنده‌ای برخوردار است؛ همچنین انتظار می‌رود که کشورهای توسعه یافته، مصرف انرژی را با توجه به میزان تولیدات خود به حداقل ممکن رسانده باشند. طی سه دوره مورد بررسی، ضریب انرژی در ایران از بهبود قابل ملاحظه‌ای برخوردار بوده است.
در دوره 2011-2001 شاخص ضریب انرژی باز نسبت به دو دوره قبل کاهش یافته و به عدد 97/0 رسیده است. با استفاده از آمار داخلی در ترازنامه، ملاحظه می‌شود که ضریب انرژی ایران در سال‌های 69-1358 به دلیل شرایط ویژه حاکم بر کشور، به خصوص جنگ تحمیلی، روند رشد تولید ناخالص داخلی و همگام با آن رشد مصرف نهایی انرژی، دستخوش تحولات زیادی بوده، لیکن در دوره 80-1369 ضریب انرژی با کاهش مناسبی به عدد 54/1 رسیده  و در دوره 91-1380 مجدداً ضریب انرژی کاهش یافته و به عدد 13/1 بالغ شده است، به عبارت دیگر، در دوره مزبور، تقریباً رشد مصرف نهایی انرژی متناسب با رشد تولید ناخالص داخلی بوده است.
 بهره‌وری انرژی:
 شاخص بهره‌وری انرژی نیز مانند بهره‌وری نیروی کار و سرمایه، میزان خروجی کالاها و خدمات تولیدی را در مقایسه با ورودی‌ها اندازه‌گیری می‌کند. با استفاده از این شاخص می‌توان اهداف و سیاست‌های عمومی تقاضا و بهره‌وری انرژی و همچنین رابطه بین تقاضای انرژی و رشد اقتصادی را تحلیل کرد. بهبود شاخص بهره‌وری انرژی می‌تواند از طریق کاهش ورودی‌های انرژی مورد نیاز جهت تولید مقدار مشخصی از خدمات انرژی و یا از طریق افزایش مقدار یا کیفیت فعالیت‌های خروجی اقتصادی صورت پذیرد. شاخص بهره‌وری انرژی از تقسیم ارزش تولیدات به مقدار انرژی مصرفی به دست می‌آید (عکس شدت مصرف نهایی انرژی). برای محاسبه بهره‌وری انرژی در سطح ملی می‌توان تولید ناخالص داخلی را بر مقدار مصرف نهایی انرژی تقسیم کرد. در دهه اخیر شاخص بهره‌وری انرژی در کشور از تغییرات قابل ملاحظه‌ای برخوردار نبوده است. این شاخص در سال 1391 نسبت به سال گذشته با 7/5 درصد کاهش از 524 به 494 هزار ریال به ازای هر بشکه معادل نفت خام رسیده است. بهره‌وری انرژی رابطه مستقیمی با بهای انرژی دارد، به طوری که با افزایش بهای حامل‌های انرژی، بهره‌وری انرژی نیز افزایش می‌یابد، لذا بخشی از این کاهش بهره‌وری انرژی در سال 1391،  ناشی از تثبیت قیمت حامل‌های انرژی نسبت به سال گذشته بوده است.
 سهم هزینه انرژی در کل هزینه‌های خانوار:
بررسی متوسط هزینه سالانه انرژی مصرفی خانوارهای شهری و روستایی، به تفکیک دهک‌های مختلف هزینه‌ای در سال 1391 نشان می‌دهند که هزینه‌های انرژی حدود 2/4 درصد کل هزینه‌های خانوارهای شهری و و 3/6 درصد از کل هزینه‌های خانوارهای روستایی را به خود اختصاص داده است. بررسی دهک‌های هزینه‌ای نشان می‌دهد که در خانوارهای شهری و روستایی، هرچه سطح درآمد (دهک هزینه‌ای) پائین‌تر باشد، سهم هزینه انرژی در مجموع هزینه‌های خانوار کاهش می‌یابد. به عبارت دیگر سهم هزینه انرژی در کل هزینه‌های خانوار برای خانواده‌های فقیرتر بالاتر است. به عنوان نمونه یک خانواده فقیر شهری (دهک اول) حدود 2/5 درصد از کل هزینه‌های مصرفی و یک خانواده ثروتمند شهری (دهک دهم) حدود 9/2 درصد از کل هزینه‌های مصرفی خود را صرف تأمین انرژی می‌کنند. این ارقام برای فقیرترین و ثروتمندترین خانوارهای روستایی به ترتیب 3/7 و 9/4 درصد برآورد شده است.
 بهینه‌سازی مصرف انرژی ساختمان در سال 91
بخش ساختمان به دلیل طراحی و ساخت نامناسب، مصالح و تجهیزات غیراستاندارد و مواد به کار رفته در ساختمان‌ها و انتخاب نامناسب پوشش ساختمان‌ها اعم از پنجره‌ها و سیستم عایق‌کاری، بزرگترین مصرف کننده انرژی در مقایسه با سایر بخش‌های اقتصادی کشور است. در سال 1391،  عمده‌ترین اقداماتی که در خصوص بهینه‌سازی مصرف انرژی در این بخش صورت گرفته، به شرح زیر است:
 ممیزی انرژی: سازمان بهره‌وری انرژی، طرح ممیزی انرژی را در یک ساختمان و شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت نیز این طرح را در ساختمان‌های پالایشگاه ‌هاشمی‌نژاد و شهرک مسکونی گاز در سرخس انجام دادند.
 مبحث 19 مقررات ملی ساختمان: شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت کشور در این خصوص، اقدام به نصب پنجره دو جداره در ساختمان‌های شرکت ملی نفت ایران و عایق‌های حرارتی و محصولات نوین ساختمانی کرد. برآورد می‌شود با این اقدامات سالانه 1/121 میلیون متر مکعب در اثر اجرای طرح‌های مزبور صرفه‌جویی شود.
 استاندارد‌های ساختمان و تجهیزات انرژی بر ساختمان:

•  تصویب دو استاندارد «تعیین معیار مصرف انرژی و دستور‌العمل برچسب انرژی در ساختمان‌های مسکونی و غیرمسکونی».
•  تدوین استاندارد برچسب انرژی دیگ و مشعل موتورخانه برای موتورخانه‌های تا ظرفیت 400 کیلووات، با توجه به حجم بالای استفاده از موتورخانه گرمایشی و راندمان حرارتی پایین آنها که در تدوین این استاندارد، از یکی از استانداردهای ملی ایران استفاده شده است.
•  تدوین استاندارد برچسب انرژی رادیاتورهای فولادی و آلومینیومی موجود در بازار کشور، به منظور کمک به افزایش راندمان سیستم حرارت مرکزی ساختمان‌ها با این توضیح که در تدوین این استاندارد بر چسب انرژی، از یکی از استانداردهای ملی ایران استفاده شده است.
•  تدوین استاندارد برچسب انرژی پکیج و اجاق خانگی گازسوز موجود در بازار کشور.
•  تدوین استاندارد مهارت‌های آموزشی در زمینه بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان با مشارکت سازمان فنی وحرفه ای: این استاندارد در زمینه پنجره‌های دوجداره، عایق‌کاری حرارتی، ممیزی انرژی، سیستم‌های نوین حرارتی و برودتی، سیستم‌های کنترل هوشمند و آبگرمکن‌های خورشیدی تدوین شده است.
•  آموزش و آگاه‌سازی

اقدامات انجام شده توسط وزارت نیرو در سال 1391 به شرح زیر بوده است:
پروژه‌های سازمان بهره‌وری انرژی:

•  آموزش مباحث بهینه‌سازی مصرف انرژی به مدیران و کارشناسان ادارات دولتی و صنایع کشور از طریق برگزاری سمینار و کارگاه‌های آموزشی ( 64 دوره، 9036 شرکت کننده، 526 ساعت آموزش، 62844 نفر/ ساعت آموزش)
•  برگزاری دوره‌های آموزش عمومی و تخصصی مدیریت انرژی برای مدیران انرژی صنایع کوچک، بزرگ و شرکت‌های خدمات انرژی در مرکز ملی آموزش مدیریت انرژی در صنعت.
•  انتخاب مشاور جهت مطالعات اولیه و بررسی بسته‌های سرمایه‌گذاری در خصوص ایجاد پارک انرژی در شیراز، تهران و اصفهان.
• تهیه، تدوین و ترجمه کتاب Energy Management Handbook
•  همکاری با وزارت آموزش و پرورش در خصوص گنجاندن مطالب با موضوع اهمیت انرژی برای کتب مقاطع دبستانی و دوره متوسطه اول.
•  ایجاد سایت کودک و نوجوان به منظور آشنایی و آموزش مفاهیم انرژی در سایت سابا.
•  همکاری با دانشگاه‌ها و واحدهای پژوهشی و اجرایی و حمایت مالی از طرح‌های پژوهشی دانشجویان ارشد و رساله دکتری.

 پروژه‌های شرکت مادر تخصصی توانیر:
 ارائه مطالب در سمینارهای تخصصی بهینه‌سازی مصرف برای مدیران و کارشناسان، بانوان شاغل و خانه‌دار،دانش آموزان و دبیران مدارس با هماهنگی آموزش و پرورش.
 همکاری در تهیه برنامه‌های آگاه‌سازی مشترکین با صدا و سیما، نشریات و مجلات و روزنامه‌های کشور.
پروژه شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت کشور: در سال 1391،  طرح تجهیز 4 کارگاه تخصصی و آموزش در زمینه بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان توسط سازمان فنی حرفه‌ای کشور برگزار شد. هدف از این طرح توسعه آموزش‌های مهارتی در زمینه پنجره‌های دو جداره در مراکز استان‌های سطح کشور بوده است. در این پروژه 4 کارگاه در شهرهای گرگان، سمنان، همدان و اصفهان در زمینه پنجر‌ه‌های دوجداره تجهیز شده و جذب و آموزش 1500 نفر کارآموز صورت پذیرفته است.

نشریه پنجره ایرانیان، سال هفتم، شماره 82، مردادماه 1393