مبحث 19 ساختمان ، از کاغذ تا اجرا

سمیرا رحیمی اتانی

مریم گچ کوب

الهام ابراهیمی

هما پسرک لی

دانشجویان کارشناسی ارشد معماری

اشاره: مصرف لجام گسیخته انرژی یکی از معضلات بزرگ کشور است و با وجود آن که سال‌های طولانی مسئولان با این مورد درگیر هستند و همواره به دنبال راهکاری برای رفع آن بوده‌اند،همچنان این مسئله پابرجاست. مبحث 19 مقرررات ملی ساختمان نیز یکی از راهکارهایی است که اجرای آن در ساختمان‌های کشور الزامی است، اما با وجود گذشت سال‌ها، هنوز این مبحث به طور کامل اجرا نمی‌شود و با وجود اهمیتی که این مبحث دارد، شاید بسیاری از افراد جامعه با این مقوله آشنایی کامل ندارد تا در زمان خرید خانه به آن توجه و آن را از سازنده ساختمان تقاضا کنند، مقاله حاضر به صورت اجمالی نکات موجود در این بحث را بررسی کرده و در مورد راهکارهای ارائه شده در آن بحث می‌کند .

چرا دغدغه انرژی در ساختمان مهم است؟

مهمترین مسئله قرن اخیر بحران انرژی است . انرژی به عنوان نیروی محرکه صنعت ، نقش اساسی داشته و از مهمترین عوامل توسعه اجتماعی ، صنعتی و رفاه جامعه است . جای بسی خوش وقتی است که بحث انرژی به صورت جدی‌تر در سطح جامعه مطرح شده و جایگاه مهمی‌ در برنامه‌ریزی‌های کلان کشوری پیدا کرده است .اکثر کشورهای جهان خصوصاً کشورهای پیشرفته در آغاز قرن جدید برنامه‌های بلند‌مدت و کوتاه‌مدت خود را در جهت بهبود وضعیت انرژی با دیدگاه محیط زیست مشخص کرده و در حال پیاده‌سازی آن هستند . مسائل و درگیری‌های ایجاد شده در چند سال اخیر درمنطقه خاورمیانه بیانگر برنامه‌های کشورهای پیشرفته خصوصاً امریکا برای دسترسی به منابع انرژی است . در قرن جدید کشورهایی که دارای منابع مطمئن انرژی باشند از ثبات و پیشرفت برخودار بوده و در غیر این صورت مشکلات عدیده‌ای فرا روی آنها خواهد بود. از آنجایی که بخش ساختمان دارای بیشترین میزان مصرف نسبت به سایر بخش‌ها بوده ( حدود 40 درصد بر اساس ترازنامه انرژی کشور ) ، رعایت ملاحظاتی جهت صرفه‌جویی در مصرف انرژی در آن ضروری به نظر می‌رسد.

مبحث 19 مقررات ملی ساختمان در سا ل 1370 به تصویب هیات وزیران رسید و اجرای آن الزامی ‌شد . یکی از ارگان‌هایی که این مبحث طبق مقررات به آن ابلاغ شده وزارت کشور و به تبع شهرداری‌های کل کشور است . این مبحث چندین بار باز‌نگری شده و بعد از باز‌نگری چاپ و به کلیه ارگان‌های کشوری ابلاغ شده است.

مبحث نوزدهم مقررات ملی ساختمان بیانگر راهکارها و تمهیداتی است که اجرای صحیح آنها سبب کاهش بار‌سرمایش وگرمایش واقعی ساختمان می‌شود، علاوه‌بر آن اجرای مبحث نوزدهم سبب افزایش سطح آسایش افراد در ساختمان می‌شود .با توجه به اختلاف زیاد بین مصرف انرژی داخلی در بخش ساختمان و استانداردهای جهانی باید اهمیت بیشتری برای اجرای دقیق مبحث نوزدهم مقررات ملی ساختمان نسبت به سایر مقررات ملی در ساختمان قائل شویم.اما واقعیت این است که تاکنون فعالیت چشمگیری جهت اجرای صحیح مقررات مذکور علی‌رغم اجباری شدن اجرای این مبحث در ساختمان‌های کشور انجام نشده و تنها می‌توان به پیگیری‌های سازمان بهینه‌سازی مصرف سوخت کشور در این بخش اشاره کرد . اجرایی شدن این مبحث در کشور یکی از مهمترین اهداف مدیریت بخش ساختمان و مسکن است، که در این راستا ایجاد بستر مناسب جهت فرهنگ‌سازی و آشنایی مردم اولین گام در جهت تحقق این اهداف است.که این مهم با پیگیری‌های متعدد و انجام تبلیغات گسترده در رسانه‌های مختلف کشور قابل دستیابی است. به عنوان گام بعدی بررسی عملکرد شهرداری‌های کشور و تهیه دستورالعملها و نرم افزارهای کنترلی است تا ضمن کاهش حجم فعالیت‌های شهرداری‌ها در این زمینه نسبت به ارائه الگوی مناسب جهت کنترل اجرای این مبحث در تمام قسمت‌های مربوطه شامل نقشه‌ها، صدور پروانه و نظارت بر اجرای ساختمان تا زمان مجوز پایانکار اقدام شود.

فواید اجرای مبحث 19 مقررات ملی ساختمان

اکثر مردم بر این تفکرند که اجرای مبحث 19 مقررات ملی ساختمان سبب افزایش هزینه‌های ساختمان می‌شود و این در حالی است که چنانچه این مبحث در ساختمان به درستی اجرا شود، علاوه‌براینکه هزینه‌های اولیه ساخت را کاهش می‌دهد، با توجه به صرفه‌جویی انجام شده در هزینه‌های بهره‌برداری و مصرف انرژی ساختمان، برای مصرف‌کننده سودآور نیز خواهد بود. با اجرای مبحث 19 مقررات ملی ساختمان شامل عایقکاری سیستم تاسیسات و لوله‌ها، عایقکاری جداره خارجی ساختمان و نصب پنجره‌های دوجداره استاندارد در ساختمان کمتر از 5 درصد سبب افزایش هزینه‌های ساختمان در این قسمت می‌شود ولی ازطرف دیگر ظرفیت سیستم گرمایش و سرمایش مورد نیاز ساختمان را می‌توان تا 40 درصد نسبت به شرایطی که این مبحث اجرا نمی‌شود، کوچک‌تر انتخاب کرد، که به نوبه‌خود کاهش زیاد هزینه‌ها را در این قسمت شامل می‌شود. بنابراین چنانچه در طراحی و ساخت ساختمان اصول اولیه مهندسی رعایت شود علاوه‌بر ایجاد فضای مناسب برای زندگی ساکنین و افزایش سطح رفاه جامعه سبب کاهش هزینه‌های اولیه نیز می‌شود. بطورکلی می‌توان از مزایای اجرای مبحث 19 مقررات ملی در ساختمان موارد زیر را نام برد.

1 کمک به اقتصاد خانواده.

2 افزایش رفاه نسبی در نتیجه‌ی مصرف صحیح انرژی.

3 کمک به اقتصاد ملی.

4 کاهش‌مصرف سوخت و در نتیجه کاهش‌آلودگی‌های ناشی از آن.

5 امکان برقراری دمای ثابت.

6 تنظیم دمای دلخواه در اتاق به منظور تأمین شرایط آسایش.

7 کاهش‌ظرفیت اولیه سیستم گرمایش‌ و سرمایش تا 40 درصد.

8 کاهش استهلاک سیستم گرمایش و سرمایش.

9 توزیع متعادل حرارت و امکان برقراری دماهای متفاوت در هر اتاق.

-10 کاهش حداقل 50 درصد مصرف سوخت و هزینه‌های مربوطه.

دشواری های پیش رو اجرای مبحث 19 ساختمان با توجه به بررسی‌های انجام شده نواقص متعددی در مبحث 19 مقررات ملی ساختمان موجود است که نحوه اجرای آنرا در شهرداری‌ها با مشکل مواجه ساخته است . این مشکلات را می‌توان از مرحله ترسیم نقشه‌ها تا مرحله اجرا بررسی کرد . ضعف در مراحل اجرای مبحث 19 از جمله موارد زیر است:

 1- مرحله محاسبات و تکمیل چک لیست انرژی

 2- مرحله ترسیم نقشه‌ها و جزئیات اجرایی

 3- مرحله صدور پروانه

 4- مرحله اجرا در سفت‌کاری و نازک‌کاری

5- نظارت بر اجرای صحیح مبحث از طرف ناظرین و کنترل شهرداری‌ها

 آنچه در این مقاله به آن پرداخته می‌شود، وضعیت اجرای مبحث 19 در حال حاضر درکشور ، مشکلات موجود، راهکارهای فنی برای بهبود شرایط اجرایی و تسهیل نظارت و اجرا است . که برای حل آن، سازمان‌های زیادی منجمله شهرداری ، وزرات مسکن و شهر‌سازی، سازمان نظام مهندسی و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی بایستی همکاری کنند.

موارد لازم الاجرا بر اساس مبحث 19 مقررات ملی ساختمان

- عایقکاری حرارتی پوسته خارجی ساختمان اجباری است.

- نصب پنجره‌های دوجداره با قاب‌های آلومینیومی‌، ترمال‌بریک، چوبی و یا P.V.C استاندارد

- عایقکاری حرارتی کانال‌های هوا، لوله‌های تاسیسات و سیستم تولید آب گرم

- نصب سیستم‌های کنترل‌کننده موضعی دما نظیر شیرهای ترموستاتیک بر روی رادیاتورها

- نصب سیستم‌های کنترل مرکزی هوشمند و مجهز به سنسور اندازه‌گیری دمای هوای محیط

نظارت بر اجرای توسط ناظرین و کنترل شهرداری‌ها

بررسی‌ها نشان می‌دهد که برخی شهرداری‌ها هنوز اهمیت چندانی به اجرا و نظارت مبحث 19 قائل نیستند، اما درمواردی که این امر جدی است، کنترل‌ها مشکلاتی از این قبیل دارند:

1 با مبحث 19 آشنا نیستند و نمی‌دانند اصولا چه مواردی را شامل می‌شود.

2 با مصالح مناسب و استاندارد آشنا نیستند و حتی در مواردی بیان می‌کنند که تاکنون اصلاً پنجره دو جداره ندیده‌اند.

3 با نحوه اجرای جزئیات آشنا نیستند.

4 نمی‌دانند در چه زمان‌هایی و مکان‌هایی باید نظارت کنند.

5 در چندین مورد ساختمان‌های پایان‌یافته که به ماده صد ارسال شده اند، بلاتکیفند و شهرداری و مالکان نمی‌دانند که باید چگونه عمل کنند. از این رو تدوین مشخص نحوه نظارت شامل زمان و مرحله اجرایی و دوره‌های آموزشی کاربردی بسیار لازم و ضروری است.

مبحث 19 در برابر دیوار موانع

مشکلات متعددی جهت اجرائی شدن مبحث 19 مقررات ملی ساختمان در کشور وجود دارد که برای فائق آمدن به مشکلات مذکور و اجرائی کردن مبحث 19 مقررات ملی ساختمان اجرای موارد متعددی به طور همزمان ضروری است. با توجه به ارزان بودن حامل‌های انرژی در کشور و نداشتن آگاهی عمومی‌ در خصوص ضرورت کنترل مصرف انرژی، اطلاع‌رسانی و فرهنگسازی عمومی‌ در این زمینه از فعالیت‌های اصلی شرکت بوده است، در این خصوص از طریق انواع کاتالوگ و بروشور، جرائد، روزنامه‌ها، نشریات و رادیو و تلویزیون و سایر رسانه‌های عمومی ‌نسبت به آگاهسازی عمومی ‌در کشور اقدام شده است. اطلاع‌رسانی تخصصی باید علاوه‌بر سازندگان ساختمان، به خریداران ساختمان نیز داده شود. به دلیل عدم آگاهی مهندسین و سازندگان ودست اندرکاران صنعت ساختمان در خصوص نحوه عایقکاری و اجرای مبحث 19 در ساختمان، اطلاع‌رسانی و آموزش به این افراد نیز در دستور کار شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت قرار دارد و تاکنون دوره‌های آموزشی متعددی توسط بخش ساختمان و مسکن برگزار شده است. تهیه و تدوین نرم افزارهای تخصصی و عمومی ‌در این زمینه نیز در زمره فعالیت‌های این بخش از شرکت می‌باشد. در حال حاضر با وجود آنکه اجرای مبحث 19 مقررات ملی ساختمان در تمامی ‌ساختمان‌های در حال ساخت اجباری و الزامی‌ اعلام شده است، هنوز هماهنگی‌های لازم در ساختمان‌های اجرائی و ناظر وجود ندارد.

تأثیر فرهنگسازی و اطلاع‌رسانی‌صحیح

ارزان بودن حامل‌های انرژی در کشور ما متاسفانه حساسیت مردم را نسبت به استفاده صحیح و بهینه از آنها کم کرده است.مثال‌های زیادی در این رابطه وجود دارد. به عنوان نمونه استفاده از پوشش گرم در زمستان در منازل و محل کار به دلیل دمای بالای محیط، کمتر مشاهده می‌شود و یا در بسیاری از فضاهای اداری در زمستان برای کاهش دمای داخلی پنجره‌ها را باز می‌کنند. این نمونه که تعداد آنها کم نیست بیانگر این واقعیت است که ارزش انرژی مصرفی برای عموم افراد مفهوم نبوده و نیاز به تبلیغات و آگاهسازی همه جانبه‌ای در این خصوص وجود دارد همانگونه که در بالا اشاره شد اطلاع‌رسانی و فرهنگسازی عمومی ‌در این زمینه از فعالیت‌های اصلی شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت بوده است، در این خصوص از طریق انواع کاتالوگ و بروشور، جرائد، روزنامه‌ها، نشریات و رادیو و تلویزیون و سایر رسانه‌های عمومی‌ نسبت به آگاهسازی عمومی‌ در کشور اقدام شده است.

میزان مالیات بر مصرف انرژی باید افزایش یابد

افزایش مالیات یک ابزار ساده و کار آمد در جهت تغییر الگوی رفتارعمومی ‌در مورد مصرف انرژی است . از منابع مالی حاصل از افزایش مالیات می‌توان به بازسازی جبران ضررهایی که مصرف اضافی انرژی به محیط زیست وارد می‌کند ، استفاده کرد.تا وقتی که قیمت انرژی مبین ارزش واقعی آن نباشد رفتار جامعه و مصرف‌کنندگان در قبال انرژی تغییری نخواهد یافت.

مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که در صورت رعایت ملاحظات مربوط به صرفه‌جویی انرژی مقادیر قابل ملاحظه‌ای ،هزینه‌های مربوط به انرژی ساختمان کاهش می‌یابند. همچنین با کاهش در میزان سوخت از میزان آلودگی‌های ناشی از هوا کاسته می‌شود. همچنین این صرفه‌جویی در کل ، سبب کاهش تلفات مالی و اقتصادی ملی می‌شود. رعایت مقررات این مبحث مانند هر قانون دیگری برای تأمین آسایش است و علاوه بر مزایای بهداشتی ، اجتماعی و اقتصادی باعث آرامش روانی انسان ناشی از صرفه‌جویی در جهت بهبود وضعیت موجود و آینده‌ای بهتر می‌شود.

آنچه علاوه‌بر رعایت نکات مبحث 19 ، توصیه می‌شود ، افزایش دوره‌های آموزشی برای مهندسان و ایجاد دوره‌های مشابه برای دانشجویان است تا از ابتدا با مقررات مربوط به بهینه‌سازی مصرف انرژی آشنا شده و در کاربرد آن مهارت لازم را کسب کنند.همچنین اطلاع‌رسانی در مورد نحوه اجرای این مبحث باید افزایش یابد ، تا مهندسین در مورد کاربرد آن جدی‌تر عمل کنند و از آنجا که امروزه در امر ساخت و‌ساز مردم عادی نیز مشارکت قابل توجه‌ای دارند ، با آگاهی از این مسئله موارد مورد نیاز را رعایت کرده و در صورت لزوم به مهندسین طراح یادآوری کنند.

در نهایت ، این مبحث باید مانند دیگر مباحث و قوانین در طراحی و اجرای ساختمان رعایت شود ، هرچند برخی از قوانین جا‌افتاده همچنان درست رعایت نمی‌شود ، اما با سخت‌گیری و پیگیری بیشتر باید این مشکلات برطرف شوند.به نظر می‌رسد در وهله اول مبحث 19 می‌بایستی بازنگری شود، کاربردی‌شدن و ساده تر‌شدن محاسبات دو هدفی است که باید در بازنگری‌ها مد نظر باشد . کاربردی به این معنا که تا حد امکان با شرایط و مصالح داخل کشور هماهنگ شود .همچنین با شناخت کامل از شرایط شهرداری‌ها، کتابچه‌های راهنما برای رده‌های مختلف تالیف و ارائه شود برای مثال کتابچه‌ای برای مسئولین صدور پروانه، راهنمایی برای بازرسی فنی و حتی برای ناظرین نواحی . سایر موارد در زیر فهرست شده‌اند که می‌تواند در مقطع فعلی راهگشا باشند:

1-فهرست کامل و رتبه‌بندی شده‌ای از تولید‌کنندگان مصالح ساختمانی استاندارد در مورد عایق‌کاری حرارتی ساختمان تهیه و در دسترس عموم بالاخص مهندسان و پیمانکاران قرار گیرد.

2- کتابچه و لوح فشرده جزئیات اجرایی مبحث 19 باید بازنگری و کامل شود و در تیراژ بالا منتشر شود.

3- دوره‌های آموزشی فنی و کاربردی در کنار آموزش‌های علمی ‌برا ی مهندسان ناظر سازمان نظام مهندسی و شهرداری‌ها برگزار شود.

4- اطلاع‌رسانی عمومی ‌برای آشنایی با محاسن اجرای مبحث 19 در ساختمان صورت گیرد تا در ذهن جمعی مردم این موضوع جایگاهی پیدا کند.

5- شهرداری‌ها بایستی بسیار جدی نسبت به اجرای این مبحث همت گمارند، با تلاش‌هایی که در سال‌های اخیر صورت گرفته،اجرای آن بسیار عملی‌تر شده است.

6- سازمان نظام مهندسی باید با مهندسین طراح و ناظر متخلف برخورد کند.

نشریه پنجره ایرانیان، سال پنجم ، شماره 56 ، خردادماه 1391