درب یا در؟!

از این جهت به ‏نظر می ‏رسد که حساسیت خاصی هم نسبت به آن باید داشته باشند، در حالی که می ‏بینیم حتی در نحوه نام بردن آن میان شاغلان این صنعت اختلاف نظر هست: برخی می ‏گویند: «در» و برخی: درب. واقعا کدام یک از این دو واژه صحیح هستند؟

برای مشاهده فایل پی دی اف کلیک کنید.

تفاوت «در»‌ با «درب» ‌یکی از آن مسائلی است که در آغاز ساده و کم‌اهمیت به ‌نظر می‌رسد. اما بسته به نوع نگاه ما به زبان، حکم‌های متفاوتی درباره‌ آن می‌توان صادر کرد. شاید پیش خود بگویید که با این رکود، چه کسی به فکر درست بودن واژه درب یا در است. اگر زین پس فقط از واژه «در» استفاده کنیم در فروش ما تاثیر دارد یا قدرت خرید مردم افزایش می‎یابد؟ ما نیز از همه این مسائل آگاهیم، اما در واقع در این مطلب به بهانه «در» و درب می‎خواهیم تلنگری به خودمان بزنیم. اینکه درب از چه اصالتی برخوردار است، مهم نیست، مهم دل‎مشغولی ما از رواج غلط ‏نویسی گسترده در زبان فارسی است. چندان خوشایند به نظر نمی‏ رسد، افرادی که حرفه اصلی آنها ساخت و تولید «در» است، در نوشتن نام آن دچار خطا باشند.

قدمت استعمال واژه «در»‌
با بررسی متون ادبی و فرهنگ لغاتی همچون دهخدا، معین، عمید و فرهنگ فارسی پی می‏ بریم که کاربرد واژه «در»، فراوان و بسیار کهن می ‏باشد. در حالی‏ که واژه درب قدمت چندانی ندارد. ضمن اینکه واژه درب در هیچ ترکیبی به‏ کار نرفته است. اصولا معلوم نیست دقیقا چه زمانی و چرا واژه درب به جای کلمه «در»‌ مورد استفاده قرار گرفته است.
جالب اینکه واژه درب فقط در زبان نوشتاری به کار می‎رود و در زبان گفتاری هیچ کاربردی ندارد.
اما در لغتنامه‏ های فارسی چه معنایی برای درب ذکر شده است؟ علی ‏اکبر دهخدا در لغتنامه خود این معانی را برای واژه درب قید کرده است: «در بزرگ کوچه، دروازه کلان، دروازه، مضیق و تنگنای در کوه و جای خشک کردن خرما». و چنین توضیح می‏ دهد: «به‏ مناسبت دروازه شهر، محله و نواحی داخل شهر در مجاورت هر دروازه به نام همان دروازه نامیده شده است مانند درب ری و درب قزوین». همچنین به یکی از قدیمی ‏ترین استعمال‏ های واژه درب اشاره می‏ کند؛ در کتاب تاریخ قم که متعلق به سده چهارم هجری است آمده: « قم را چند راه است و چند درب و چند میدان». روشن است که در این متن نیز درب به معنای دروازه به‏ کار رفته است.
به همین ترتیب، فرهنگ معین، فرهنگ عمید و فرهنگ فارسی نیز این معانی را برای واژه درب ذکر کرده ‏اند: «در بزرگ، دروازه، دروازه فراخ و دروازه شهر یا قلعه».
اما تعریفی که دهخدا از «در» ارائه داده است: «آنچه از قطعات تخته یا از صفحات آهن و غیره سازند مربع مستطیل به قامت آدمی یا خردتر یا بلندتر و به پهنای گزی یا کمتر یا بیشتر و داخل چهار چوبی به پاشنه یا لولا نصب کنند و بر مدخل یا مخرج خانه، سرا، اطاق، راهرو و جز آن کار گذارند تا مانع درآمدن و در رفتن کسی یا چیزی باشد و آن گاهی به دو پاره است (به دو لت یا به دو مصراع) و گاه به یک پاره (یک لت، یا یک مصراع) و هر لت بر پاشنه بگردد تا فراز و باز شود یا گشاد و بست آن به ‏وسیله لولا باشد که بدان در را به چهارچوب دوزند.»
به نظر می‏ رسد این تعریف با آنچه که در صنعت ما به همراه پنجره ساخته می‏ شود کاملا مطابقت دارد. ضمن اینکه همانطور که مشاهده می‏ کنید لغتنامه ‏نویسان برای تعریف درب از واژه «در» استفاده کرده ‏اند. که این امر خود نشان‏دهنده اصالت این واژه است.
در واقع، در هیچ منبع و مرجعی مجوز استفاده از درب به جای «در» یافت نشد. البته به جز صنایع خودروسازی خودمان (درب خودرو باز است)!!
واقعا این «ب» از کجا آمده است؟ چه کسی نخستین بار از درب استفاده کرد؟ معلوم نیست.
اما ظاهرا دو نظریه کلی درباره اصالت واژه درب وجود دارد: برخی این واژه را عربی می‏ دانند و بعضی غیر عربی.
از نظر عده ‏ای از محققان، اصل واژه درب عربی ‏است و شاهد آنها نیز استفاده از جمع این کلمه به‏ صورت دروب در برخی از متن‏ها بوده است. این نظریه بیان می‏ کند: «واژه درب که اخیرا در زبان فارسی رایج گردیده عربی است و از کلمه‎ دروازه فارسی گرفته شده است و به همان معنای دروازه در عربی به ‏کار می‎رود و استفاده آن به معنای در، در زبان فارسی کاملا غلط می‎باشد و متاسفانه به علت جهل برخی از زبان‏ شناسان فارسی در دوران اخیر در زبان فارسی رایج گردیده است».
اما دهخدا اندکی با این نظر مخالفت دارد و می‏ نویسد: « اصل دروب عربی نیست و عرب آن را در معنی ابواب به‏ کار برده است، لذا مداخل تنگ بلاد روم را نیز دروب گفته ‏اند؛ چون آنها بسان دروازه ‏ای بود که بدان منتهی می ‏شد و در این معنی از قدیم استعمال شده».
اما جالب اینکه هیچکدام از این دو نظریه متفاوت، استعمال درب به جای در را مجاز نمی‏ دانند.

کاربرد در و درب
اجازه دهید کاربردهای این دو واژه را نیز بررسی کنیم. در خصوص واژه «در» به نمونه‏ های فراوانی برمی ‏خوریم، از ترکیبات مختلف گرفته تا ضرب‏ المثل‏ های قدیمی. ترکیبات بسیار پرکاربردی مانند درگاه، سردر، دردار، دربست، دربازکن، در به ‏در، بی ‏دروپیکر و غیره، همگی از واژه «در» ترکیب شده ‏اند. همچنین ضرب‎المثل‎های بسیاری را می‏ توان یافت که با استفاده از «در» ساخته شده‏ اند؛ مانند: در را از پاشنه در آوردن؛ در دروازه را می‏ توان بست، دهان مردم را نمی توان بست؛ خدا در و تخته را خوب به هم جور می‏ کند؛ همیشه در به روی یک پاشنه نمی‏ چرخد؛ هر چه زد به در بسته خورد؛ همه درها به روی او باز است؛ و غیره.
این در حالی است که وقتی به سراغ بررسی کاربردهای درب می ‏پردازید، فقط با جمله ‏های انگشت ‏شمار و نسبتا جدیدی رو به‏ رو می‏ شوید. درب خودرو باز است؛ لطفا درب را آهسته ببندید؛ تحویل، درب منزل؛ و تولید درب و پنجره.
مقایسه کاربرد وسیع و قدیمی «در» در مقایسه با درب، کاملا نشان می ‏دهد که امروزه درب در معنای اصلی خود به‏ کار نمی ‏رود.

رسمی جلوه دادن متن با استفاده از کلمه درب!
واقعا واژه درب چرا به جای کلمه «در» نشسته است؟ با بررسی‏ هایی که انجام دادیم به نظر می ‏رسد در ابتدا برای تفاوت گذاشتن میان «در» به معنای «آنچه که بر ورودی یک بنا یا مکانی بسته نصب شده است»، با «در» حرف اضافه، درب وارد متون گردیده است. شاهد آن هم اینکه شما هیچگاه در زبان گفتاری کلمه درب به گوشتان نخورده است. ظاهرا در ادامه استعمال درب به ‏عنوان یک پرستیژ و تلاش برای رسمی ‏نویسی عمومیت بیشتری یافت.
به‏ هرحال، بر اساس بررسی‏ های انجام شده به این نتیجه رسیدیم که کاربرد واژه درب به جای کلمه «در» قطعا نادرست می‏ باشد. شاید کاربرد کلمه درب توسط صنف‏ ها و حرفه‏ های دیگر به جایی برنخورد، اما به نظر می‏ رسد ما که در عنوان صنعتمان این کلمه آمده است، پسندیده و منطقی نباشد، واژه ‏ای با هویتی مجهول‏ و غلط را به‏ کار بریم.

نشریه پنجره ایرانیان ــ سال نهم ــ شماره 100 ــ بهمن 94