زاماک چیست؟

ظاهرا مانند برخی از کالاها که با ورود خود به بازار با خطا در نامیدن خود رو به ‏رو می ‏شدند، زاماک نیز در شرف چنین خطایی قرار گرفته است. می‏ دانیم که در گذشته نخستین تولیداتی که وارد بازار مصرف می ‏شدند، به اشتباه نام برند یا کارخانه تولیدی خود را می‏ گرفتند. برای مثال واژگانی مانند زیراکس، تاید، ریکا، اسکاچ، لیپتون، سامسونت و نسکافه نام برندهای خاصی هستند که مدت‏ ها و حتی امروز نیز برای نامیدن دستگاه کپی، پودر لباسشویی، مایع ظرفشویی، بافته ظرفشویی، چای کیسه‏ ایی، کیف اداری و قهوه فوری در جامعه به کار برده می‏ شوند. 

برای مشاهده فایل پی دی اف کلیک کنید.

اما داستان زاماک اندکی متفاوت است. زاماک برند یا نام کارخانه خاصی نیست، بلکه زاماک جنس این قطعات است که رفته رفته در حال تبدیل شدن به یک غلط عام است.
در واقع زاماک یک نوع آلیاژ است که برخی از قطعات مورد استفاده در صنعت ما از جنس آن ساخته شده ‏اند. در اینجا بد نیست اندکی با این آلیاژ آشنا شویم و مزایای آن را در صنعت خود بدانیم.
عناصر اصلی آلیاژ زاماک عبارتند از روی، آلومینیوم، مس، منیزیم. البته آهن، کادمیم، قلع، نیکل، کرم و منگنز نیز به مقادیر اندک در آن به کار می‏ روند. اما پایه اصلی و اساس آلیاژ زاماک روی است. روی عنصری است با رنگ سفید با درخشش آبی یا نقره ای. ساختار روی دارای ساختار کریستالی بلوری فشرده می باشد. نقطه ذوب روی 419 و نقطه جوش آن 906 درجه سانتیگراد می باشد.
در واقع آلیاژ ریختگی روی با نام زاماک یکی از معروف‏ترین آلیاژهای روی بوده و در 3 درجه زاماک 2، زاماک 3 و زماک 5 طبقه‏ بندی می‏ شوند.
اما عناصر تشکیل دهنده زاماک تاثیرات مختلفی بر ویژگی‏ های این آلیاژ دارند. تاثیرات این عناصر را به شرح زیر می ‏توان خلاصه کرد:

روی: هرچه میزان این فلز در زاماک بیشتر باشد، میزان استحکام این آلیاژ نیز بیشتر می‌شود، همچنین مقاومت به خوردگی را نیز افزایش می ‏دهد. مهمترین قابلیت آلیاژهای روی حفظ ابعاد و دقت ابعادی آن می ‏باشد که در صنایع مکانیکی و الکتریکی، اتومبیل‏ سازی، اسباب‏ بازی و پوشش ‏ها برای جلوگیری از خوردگی (گالوانیزه) مورد استفاده قرار می‏ گیرد.

آلومینیوم: این عنصر باعث افزایش استحکام کششی، مقاومت به خزش، استحکام به ضربه (در اصطلاح چکش ‏خوار بودن) و سختی روی می شود. و میزان این آلیاژ در زاماک میان 3/5 تا 4/3 درصد است. اگر این میزان آلومینیوم زاماک بیش از 5 درصد باشد، شکنندگی آن نیز بالاتر خواهد بود.

مس: این عنصر در زاماک دو اثر مهم ایجاد می کند؛ افزایش استحکام کششی، خزشی و سختی و همچنین افزایش مقاومت به خوردگی. میزان مس موجود در آلیاژ زاماک چیزی در حدود 1% می باشد.

منیزیم: سختی آلیاژ را افزایش می‏ دهد، اما استحکام به ضربه، درصد ازدیاد طول و همچنین سیالیت مذاب آلیاژ را کاهش می‌دهد. در عین حال منیزیم خاصیت اکسیژن‏زدایی دارد. همچنین این عنصر مقاومت به خوردگی را افزایش می‌دهد.
زاماک در بازار ایران به اشتباه به نام سرب خشک نیز مصطلح شده است و به ‏گونه ‏ای ارتباط این آلیاژ را با سرب القا می ‏کند. در واقع سرب خشک آلیاژی است از سرب و انتیموان، در حالی‏ که آلیاژ زاماک هیچ ارتباطی با سرب ندارد. همانطور که اشاره شد این آلیاژ بر پایه فلز روی (Zinc) ساخته می ‏شود و کلمه زاماک (Zamak یا Zamac) مخفف چهار عنصر اصلی تشکیل دهنده این آلیاژ یعنی روی، آلومینیوم (Aluminium)، منیزیم (Magnesium) و مس (Copper) می ‏باشد. از آنجایی که واژه مس در آلمانی Kupfer است، بنابراین زاماک به دو صورت zamak و zamac نوشته می‏ شود.
معمولا تفاوت انواع زاماک، در میزان مس موجود در آن بوده و سایر عناصر آلیاژی ترکیبات نسبتا ثابتی دارند. مثلا مس موجود در زاماک 2، یک درصد؛ در زاماک 3 این میزان 0.75 درصد؛ و در زاماک 5 عنصر مس به میزان 1.25 درصد است. در زاماک 4 که فاقد منیزیم است، میزان مس به 3 درصد می ‏رسد.
آلیاژ زاماک بیشتر در قطعاتی کاربرد دارد که تحت فشار هستند مانند دستگیره در اتومبیل‏ ها. همچنین به‏ خاطر زیبایی این آلیاژ، در ساخت قطعات تزئینی مانند اسباب بازی‏ ها و برخی زیورآلات و بدلیجات نیز استفاده می‏ شود.
اما کاربرد زاماک در صنعت در و پنجره چیست؟ همانطور که اشاره شد زاماک در قطعاتی که تحت فشار قرار می‏ گیرند، کارایی بسیار مطلوبی دارد. از این جهت در یراق ‏آلات در و پنجره و همچنین دستگیره ‏ها به‏ کار می ‏رود.
البته شاید هیچ ایرادی هم نداشته باشد که به هر قطعه ‏ای بگوییم زاماک، و هیچ تفاوتی هم در کیفیت پنجره تولیدی ما به‏ وجود نیاید؛ همانطور که هنوز بسیاری به دستمال کاغذی می‏ گویند کلینکس، و همچنان این محصول کارایی خود را از دست نداده و هنوز هم می ‏توان با آن عمل تمیز کردن را انجام داد. اما از سوی دیگر، هیچ ایرادی هم نخواهد داشت اگر به واژگان و مفاهیمی که روزانه به‏ کار می ‏بریم، اندکی بیاندیشیم تا خدایی نکرده، روزی به یک قطعه از جنس استیل، نگوییم زاماک.

نشریه پنجره ایرانیان ــ سال نهم ــ شماره 100 ــ بهمن 94