مصرف، بخش جدانشدنی زندگی انسان است که در جهان نوین شکل و ابعاد آن روز‌به‌روز گسترش بیشتری می یابد.مصرف انواع کالاها و خدمات، سطوح گوناگون فردی و عمومی را در‌بر‌گرفته و افزون بر گستره در تنوع، حجم و میزان زیادی از کالاها و منابع را شامل می شود؛ به گونه‌ای که امروز مصرف‌گرایی به معضلی برای جوامع تبدیل شده است.

** ایران و معضل مصرف انرژی

امروزه پدیده مصرف بی‌رویه در بخش انرژی و منابع طبیعی یکی از موضوع های چالشی جهان به ویژه در کشورهای در حال توسعه است.روز‌به‌روز از میزان منابع و انرژی‌های تجدیدناپذیر کاسته شده و به دنبال آن خسارت‌ها و آسیب‌های فراوانی بر محیط زیست و اقتصاد کشورها وارد می‌آید.

‌در ایران مصرف انرژی در بخش خانگی، صنعتی، کشاورزی و... در همسنجی با استانداردهای جهانی و دیگر کشورها در سطح بسیار بالایی قرار دارد و همین موضوع پاره‌ای مسائل از جمله کمبود منابع مهمی همچون آب، گاز و... را پدید آورده است که افزون بر به خطر انداختن توسعه پایدار، جبران گوشه‌ای از آنها به زمان و هزینه‌های اقتصادی زیادی نیاز دارد.

‌در همین پیوند، «رضا ارجمندی» عضو هیات علمی دانشکده محیط زیست و انرژی دانشگاه علوم و تحقیقات تهران، می‌گوید: انرژی در بخش‌های گوناگون زندگی انسان شامل تولید، مصرف و خدمات نقشی بنیادین بازی می‌کند.ارجمندی می‌افزاید: هرچه جلوتر می‌رویم به دلیل بیشتر شدن میزان بهره‌برداری و اکتشاف منابع، شرایط زندگی مردم نسبت به گذشته بهتر شده و به دنبال آن، مصرف آنان نیز بالاتر می‌رود.

‌انرژی‌ها به 2 دسته تجدید‌شونده و تجدید‌ناپذیر تبدیل می‌شوند. انرژی به دست آمده از سوخت‌های فسیلی از نوع تجدیدناپذیر هستند که بخش عمده‌ای از منبع تامین انرژی در ایران را شامل می‌شوند. در ایران کاربرد انرژی‌های تجدیدپذیر همچون انرژی‌های خورشیدی، بادی و... نیز به دلیل وابستگی به امکانات ویژه و هزینه‌های فن‌آورانه هنوز در مراحل آغازین قرار دارد.

‌ارجمندی ایجاد تحول در حمل و نقل و تولید را از پیامدهای افزایش بکارگیری حامل‌های انرژی در جهان امروز دانسته و تاکید می‌کند «بیشتر انرژی‌های مصرفی به ویژه در کشورهای در حال توسعه از نوع تجدیدناپذیر هستند که اتمام آنها زیان‌های بسیاری را متوجه این کشورها می‌کند. از این رو باید در مصرف این نوع از انرژی صرفه‌جویی شود».

خبرگزاری ایسنا هجدهم تیرماه امسال در گزارشی نوشت: در دنیا به طور متوسط برای تولید یک هزار دلار تولید ناخالص داخلی معادل 0.19 (19 صدم) تن نفت خام، انرژی مصرف می‌شود که این میزان در ایران معادل 0.63 (63 صدم) تن نفت خام است.در بررسی 13 کشور جهان، ایران بالاترین شاخص شدت مصرف انرژی را داشته است؛ به طوری که پس از ایران، روسیه و عربستان سعودی با شدت مصرف انرژی 0.53 (53 صدم) و 0.51 (51 صدم) تن نفت خام، بالاترین مصرف انرژی را به خود اختصاص داده‌اند.همچنین ژاپن، فرانسه، انگلستان و آلمان پایین‌ترین شدت مصرف انرژی را با شاخص 0.09 (9 صدم) تن نفت خام داشته‌اند ).

انرژی؛ نیازمند مدیریت مصرف

بهینه‌سازی مصرف انرژی به کاربرد شیوه‌های ویژه‌ای در همه بخش‌ها، انواع و اشکال انرژی نیازمند است که از آن به مدیریت مصرف تعبیر می‌شود.به عبارتی، مصرف باید به گونه‌ای باشد که با فراهم کردن بهینه نیازهای بخش خانگی، صنعتی، کشاورزی و... از زیاده‌روی و اتلاف جلوگیری شده و به سوی ذخیره‌سازی حرکت کند.

ارجمندی با اشاره به نقش حیاتی انرژی در توسعه پایدار می‌افزاید: در مباحث توسعه پایدار که نشست آن در 1992 میلادی (1370خورشیدی) در «ریودوژانیرو» برزیل برگزار شد، بر چگونگی استفاده از منابع تاکید ویژه ای شده که یکی از موضوع‌های مهم آن بحث انرژی، مصرف و مصرف بهینه است و تمامی کشورهای شرکت‌کننده متعهد شده‌اند الگوهای بهینه مصرف انرژی را به اجرا بگذارند.

‌ایران به عنوان یکی از کشورهای شرکت‌کننده در این نشست، برنامه‌هایی را برای اصلاح الگوی مصرف انرژی دنبال کرده اما تاکنون به اهداف مورد نظر خود آنگونه که باید، دست‌نیافته است و روز‌به‌روز میزان مصرف انرژی افزایش پیدا می‌کند؛ به گونه‌ای که ایران به یکی از کشورهای پرمصرف در زمینه انرژی تبدیل شده که شدت مصرف انرژی در آن سه برابر میانگین جهانی است . 

عضو هیات علمی دانشگاه علوم و تحقیقات بی‌مبالاتی در کنترل میزان هدر رفت انرژی را از معضلات جامعه ایرانی در عصر کنونی می‌داند. وی بر این باور است که بی‌مبالاتی و مصرف غیرعقلایی در همه بخش‌های خانگی، صنعتی، کشاورزی و... محیط زیست کشورمان را با مشکلات جدی روبرو کرده است.

‌او بحران آب و کم‌آبی در مناطق گوناگون ایران را نمونه‌ای از پیامدهای مصرف بی‌رویه بیان می‌کند و ادامه می‌دهد: کشورمان از نظر موقعیت جغرافیایی و اقلیمی در زمره مناطق کم آب جهان قرار دارد و در شرایط کنونی نیز مصرف نادرست و بی‌رویه در همه بخش‌ها به این شرایط دامن‌زده و بحران کم‌آبی را به وجود آورده است.‌از آنجا که ایران از کشورهای مصرف‌کننده انرژی‌های تجدیدناپذیر است، مصرف غیرعقلانی انرژی می‌تواند زنگ خطری برای اتمام زودهنگام منابع و تهدیدی برای نسل کنونی و آیندگان باشد.

‌در همین زمینه، «سیدیعقوب موسوی» جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا (س)، می‌گوید: در کشور ما الگوهای مصرف چه در بخش انرژی و چه در دیگر بخش ها دچار نوعی آنومی یا ناهنجاری شده است و این موضوع در کلانشهرها بیشتر به چشم می خورد به طوری‌که میزان مصرف انرژی و انواع کالاها و لوازم از استانداردهای منطقه ای و جهانی بیشتر است و این موضوع می‌تواند اقتصاد و سرمایه‌های ملی ما را با مشکل روبرو کند.

‌**مصرف بهینه و فرهنگ‌سازی

‌ارجمندی نقش آموزش و فرهنگ‌سازی را در بهینه‌سازی مصرف انرژی بسیار موثر دانسته و می‌گوید: دستگاه‌های دست اندرکار آموزش و فرهنگ، سازمان‌های مردم نهاد و رسانه‌ها می‌توانند با آموزش شهروندان و ارایه الگوهای درست مصرف در این راه پیشگام باشند.

‌تغییر الگوهای مصرف انرژی و اصلاح و بهینه‌سازی مصرف نقش بسیار مهمی در توسعه اقتصادی پایدار دارد و افزون بر کاهش ضایعات و هدر رفت (اتلاف) انرژی در بخش‌های گوناگون، بازده و کارایی تولید و سودآوری و خدمات را افزایش می‌دهد.‌موسوی با اشاره به تاثیر «احساس مسوولیت و تعهد مدنی شهروندان» در این زمینه، نقش آموزش و تربیت را بنیادین دانسته و تاکید می کند «در شرایطی که جامعه ما با تنگناهای اقتصادی، اجتماعی و... روبرو شده، مصرف بهینه و فرهنگ‌سازی مصرف، یک نیاز ملی و راهی برای کمک به تحقق حماسه اقتصادی است.

کاهش منابع و محدودیت آنها تهدیدی برای توسعه و رشد اقتصادی است و از این رو، همه آحاد یک جامعه باید برای ذخیره‌سازی انرژی به منظور افزایش بهره‌وری و پیشرفت همکاری کنند.موسوی با اشاره به نقش نخبگان در این زمینه می‌افزاید: نخبگان به مثابه الگوهای عمل برای سایر افراد جامعه و پایه‌گذار نظام ویژه مصرف در هر جامعه به شمار می‌روند و از این‌رو می‌توانند اشاعه‌دهنده فرهنگی باشند که قشرها و گروه‌های گوناگون جامعه را به سوی مصرف درست و حفظ سرمایه‌های ملی هدایت می‌کند.

‌انرژی نقش مهمی در توسعه کشورها بازی می‌کند به طوری‌که نبود یا کمبود آن در همه زمینه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و... برای هر کشور زیان‌های فراوانی را به بار می‌آورد و این شرایط برای کشورهای دارای میزان توسعه‌یافتگی کمتر، شدت بیشتری دارد.‌افزایش روزافزون مسائل و مشکلات زیست محیطی همچون آلودگی‌های آب، خاک و هوا، کمبود منابع و... از دستاوردهای مستقیم و غیرمستقیم مصرف غیراستاندارد انرژی در جهان کنونی است که روز‌به‌روز گستره بیشتری می‌یابد.

سخن آخر

انرژی از بنیادی‌ترین عوامل موثر بر رشد و توسعه اقتصادی به‌شمار می‌رود و امروزه اهمیت آن بر هیچ کس پوشیده نیست اما زیاده‌روی در مصرف انرژی در کوتاه‌مدت و بلندمدت پایه‌های رشد و بهره‌وری اقتصادی را ضعیف می‌کند.

مصرف انرژی در ایران نیز به گونه‌ای است که میزان آن از استانداردهای جهانی بسیار بالاتر است و این موضوع پیامدهای ویرانگر و جبران‌ناپذیری را به بار می آورد که آسیب به محیط زیست، بحران آب و کاهش منابع نفت، گاز و... نمونه‌هایی از آن است.‌از سوی دیگر، مصرف کالاهای گوناگون در ایران به اندازه‌ای است که به روشنی پدیده مصرف‌گرایی را به معضلی برای کشور تبدیل کرده و علاج آن به همبستگی و همکاری همه قشرها و گروه‌های جامعه، برنامه‌ریزی‌های پایدار و مسوولانه کارشناسان و فرهنگ‌سازی بنیادین نیازمند است.